ปีเก่าผ่านไป ทบทวนจิตใจ

ปีเก่าผ่านไป ทบทวนจิตใจ

                ชีวิตปีนี้ผ่านไปรวดเร็ว ไม่น่าเชื่อว่าเราผ่านวิกฤตกันมาได้ คนที่ยังปลอดภัยอยู่ก็หวังว่าเราจะผ่านไปได้อีกปีหนึ่ง ลองมาทบทวนจิตใจกันก่อนจะจบปีนะครับ

                การทบทวนตนเองนี้ เป็นทักษะพิเศษ ที่มีเฉพาะในมนุษย์นะครับ เนื่องจากเรามีสมองที่พัฒนามากกว่าสัตว์อื่นใดในโลก เราจึงสามารถมองจิตตนเองได้ เหมือนการถอดตัวเองออกจากร่าง ลอยสูงขึ้นแล้วมองกลับมาที่ตัวตนของเรา เราสามารถย้อนคิดได้ว่า ปัจจุบันเรากำลังคิดอะไร รู้สึกอย่างไร ความสามารถของจิตใจแบบนี้เรียกว่า การหยั่งรู้ตนเอง หรือ metacognition ทำให้เราสามารถติดตามความคิด ความรู้สึก และเห็นความสัมพันธ์กันของความคิดและความรู้สึก  จนออกมาเป็นพฤติกรรม  เมื่อคิดก็รู้สึก มีอารมณ์ร่วมไปด้วยเสมอ คิดดีก็รู้สึกดี คิดไม่ดีก็รู้สึกไม่ดี ในทางกลับกัน เมื่อรู้สึกดีหรืออารมณ์ดี ก็จะคิดดี เมื่ออารมณ์เสียก็จะคิดลบ การหยั่งรู้ใจตนเองนี้ต้องฝึกนะครับ ไม่เช่นนั้นจะแค่คิดและรู้สึกเฉยๆ เกิดการตอบสนองไปเป็นพฤติกรรม ที่แสดงออกโดยเป็นสัญชาติญาณ ไม่ได้ใช้ความคิด หรือไม่ยั้งคิด ตอบสนองตามไปความรู้สึก ตามอารมณ์ธรรมชาติ ซึ่งอาจไปละเมิดผู้อื่นได้  การฝึกจิตใจให้สงบ เช่น การฝึกสติ การฝึกสมาธิ จะช่วยให้ใจสงบลง และมองเห็นตัวเองได้  จิตที่สงบก็จะมองโดยไม่เข้าข้างตัวเอง เห็นมุมมองของตัวเองได้ชัด รับรู้ว่าสิ่งที่คิดและรู้สึกนั้น เกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป เป็นธรรมดา เมื่อจิตใจสงบมากๆ จะเข้าใจความจริงของชีวิต ไม่ยึดติดกับตัวตน ยอมรับความคิดความรู้สึกของตัวเองได้ ว่าความคิดนั้นมีความเป็นมาอย่างไร เหตุใดจึงคิดหรือรู้สึกแบบนั้น มีปัจจัยในอดีตใด ที่เกี่ยวข้องกับอารมณ์นั้น เมื่อระลึกได้ จะเกิดความเข้าใจตนเอง ไม่เก็บกดไว้ในใจตลอดไปได้ ทำให้ใจสงบ ปลอดโปร่ง สมองจะมีความสามารถมากกว่าปกติ และนำไปใช้คิดในเรื่องราวอื่นๆได้

                การทบทวนตนเองนั้นความจริงควรทำทุกวัน วันละครั้ง ใช้เวลาสงบๆตอนเย็นหรือหัวค่ำก่อนนอน นั่งสงบๆ ไม่มีคนรบกวน กำหนดลมหายใจเข้า-ออก ตามความผ่อนคลาย แล้วทบทวนว่าวันนี้เราทำอะไรบ้าง รู้สึกอย่างไร คิดอย่างไร ได้เรียนรู้อะไรที่เป็นประโยชน์กับชีวิต ถ้าใช้แนวทางจิตวิทยาเชิงบวก หรือ positive psychology  จะทบทวนไปตามมิติต่างๆ 5 ด้าน คือ 1 ด้านอารมณ์บวก (positive emotion) ในเวลาที่ผ่านมานั้น อารมณ์ด้านบวกมีอะไรบ้าง เช่น สงบ ปลอดภัย ตื่นเต้น สนุก ผ่อนคลาย อยากรู้อยากเห็น  ลองทบทวนว่า กิจกรรมใด หรือพฤติกรรมใดที่ทำให้เรารู้สึกบวก รู้สึกมีคุณค่าต่อตนเอง หรือต่อผู้อื่น  2 ด้านความผูกพัน (engagement) ในสิ่งที่ทำไปแล้วนั้น ตนเองได้ผูกพัน มีส่วนร่วม ตอบสนองทางบวกกับผู้อื่นมากน้อยเพียงไร อะไรทำให้เกิดความผูกพัน ความผูกพันนั้นทำให้ตัวเองเดือดร้อน  3 ความสัมพันธ์เชิงบวก (relationship) เกิดความสัมพันธ์ที่ดีกับใคร หรือกับสิ่งใดบ้าง  แสดงให้เห็นว่า ความสุขที่เกิดขึ้นนั้น เกิดจากการมีเพื่อน เป็นที่ยอมรับและมีคุณค่า  4 คุณค่าและเป้าหมาย (meaning and purpose) สิ่งที่ทำนั้นตอบโจทย์ ความต้องการ ความคาดหวัง ความฝันของตนเองอย่างไร เช่น ได้ช่วยเหลือผู้อื่น ได้รักษาสิ่งแวดล้อม การได้ทำในสิ่งที่ใฝ่ฝันถึงมานานแล้วตั้งแต่เด็ก สิ่งที่ทำนั้น สิ่งที่เกิดขึ้นมีประโยชน์ต่อตนเอง ต่อผู้อื่น ต่อโลกอย่างไร 5 ความสำเร็จ  (accomplishment) ทบทวนตัวเองว่าได้ทำอะไรสำเร็จ บรรลุตามเป้าหมายหรือความฝัน ความสำเร็จอาจอยู่ที่ความรู้สึกระหว่างทาง เช่น ทำงานได้สำเร็จ ตั้งเป้าหมายที่อารมณ์และความสงบสุข จากการเรียนรู้เช่นเดียวกับผลสำเร็จที่เป็นรูปธรรม

ส่งท้ายปีเก่าปีนี้  ลองหัดหยั่งรู้โดยสำรวจตัวเอง ที่ผ่านมาทั้งปีเลยครับ เรียงไปตามเวลา ทบทวนกิจกรรมหลักๆที่ประทับใจ ทำแล้วถ้ารู้สึกดี มีกำลังใจ แสดงว่ามาถูกทางแล้ว ให้ทำต่อไปเรื่อยๆ ชีวิตจะมีความสุข และพัฒนาไปสู้ชีวิตใหม่ที่ดีกว่าอย่างแน่นอนครับ

ไฮไลท์

“การทบทวนตนเองนี้ เป็นทักษะพิเศษ ที่มีเฉพาะในมนุษย์นะครับ เนื่องจากเรามีสมองที่พัฒนามากกว่าสัตว์อื่นใดในโลก เราจึงสามารถมองจิตตนเองได้ เหมือนการถอดตัวเองออกจากร่าง ลอยสูงขึ้น แล้วมองกลับมาที่ตัวตนของเรา เราสามารถย้อนคิดได้ว่า ปัจจุบันเรากำลังคิดอะไร รู้สึกอย่างไร ความสามารถของจิตใจแบบนี้เรียกว่า การหยั่งรู้ตนเอง หรือ metacognition”

บทความหนังสือพิมพ์ไทยรัฐ

ฉบับวันอาทิตย์ที่ 27 ธันวาคม 2563